N 3 Het Heilige Geest Hofje met Kapel
Dit hofje werd in de periode 1627 – 1636 gebouwd in opdracht van Frederik Hendrik, Prins van Oranje en Heer van Naaldwijk. In 1627 werd als eerste de westelijke vleugel gesticht die destijds bedoeld was voor de huisvesting van tien oude vrouwen. De oostelijke vleugel, gebouwd in de periode 1631 – 1636 bestond uit tien woningen voor oude mannen en een elfde ‘sieckhuysken’. De bewoners genoten vrije huisvesting en kregen bovendien een uitkering voor levensonderhoud.
In 1961 werd een grote restauratie uitgevoerd, waarbij de woningen door samenvoeging hun huidige indeling kregen. Inwendig zijn de huisjes nu ruim te noemen. Zij zijn voorzien van modern comfort, maar de oude schouw bleef overal gespaard. In 2006 werd het beheer van de huisjes overgedragen aan Vereniging Hendrick de Keyser.
De geschiedenis van het Heilige Geest Hofje begint op 21 april 1496, de dag waarop Hendrik IV van Naaldwijk stierf. Hij liet bij testament gelden na aan de Heilige Geest, het met armenzorg belaste kerkelijk bestuur. De gelden waren bestemd voor de bouw van vijf huisjes voor arme mannen op het achtererf van de pastoorswoning.
In 1612 verwierf prins Frederik Hendrik de heerlijkheid Naaldwijk en het nabijgelegen slot Honselaarsdijk. Hij zette de ‘goede wille’ van Hendrik IV voort en liet in 1627 een tweede reeks van vijf huisjes bouwen, op hetzelfde erf. Elk huisje was bestemd voor een ‘arm behoeftich oft gebreckich oudt man’. Ook gelastte Frederik Hendrik in datzelfde jaar de bouw van nog eens tien ‘gelijcke huyskens’. Deze waren bestemd voor ‘een arm out oft gebreckelijck wijffken’ en kwamen op een ander stuk grond te staan, ‘ten zuyden van de kercke aldaer en niet verre van de […] eerste tien huyskens’. Deze tien nieuwe huisjes voor de vrouwen vormen de basis van het huidige Heilige Geest Hofje.
Frederik Hendrik had plannen om het hofjescomplex te completeren, want in 1629 kocht hij een nabijgelegen stuk grond aan ‘om te appliceren het Oude Mannen en Wijvenhuis’. Uit de administratie van rentmeester Van Catshuijsen blijkt dat er tussen 1631 en 1636 tien nieuwe oudemannenhuisjes en een ‘sieckhuysken’ werden gebouwd, tegenover de huisjes van de vrouwen. Mogelijk gebeurde dit gefaseerd.
Met de bouw van de kapel was men in 1630 begonnen. Hoewel de kapel niet in de stichtingsakten van Frederik Hendrik wordt genoemd, getuigt diens persoonlijk wapen boven de ingang van zijn betrokkenheid.
Prent t Dorp Naaldwijk Heilige Geest Hofje. Op de voorgrond de Naaldwijkse Vaart (1750). Collectie ErfgoedWestland.nl
Met handhaving van het doel van de stichtingsakte – het huisvesten van arme oude mannen en vrouwen – regelde koning Willem II in 1846 het beheer van de hofjeswoningen opnieuw. Een door de Minister van Financiën aangewezen ontvanger der domeinen werd belast met het toezicht. De touwtjes werden strakker aangetrokken. Nieuwe bewoners ontvingen nog maar 50 in plaats van 84 gulden per jaar en er gold slechts één uitkering bij bewoning door twee personen. De bewoners genoten nog steeds vrije woning. Het ‘ziekenhuisje’ werd opgeheven. Blijkbaar bestond de strikte scheiding in een mannen- en vrouwenvleugel niet meer want deze woning werd aan ‘een ouden man of vrouw’ toebedeeld.
Bewoonster van het Heilige Geest Hofje in Naaldwijk haalt water uit de pomp (1910). Collectie ErfgoedWestland.nl
In 1914 werden door timmerman A.A. Vroeg de tien woningen in de westvleugel door samenvoeging gereduceerd tot zeven en ieder voorzien van een privaat.
In 1955 werd het beheer van de hofjeswoningen overgedragen aan de gemeente Naaldwijk. Kort daarna verzochten de bewoners van de oostelijke vleugel om ook hun woningen van een eigen privaat te voorzien. De twee gemeenschappelijke privaten van deze vleugel loosden nog steeds op een zijsloot van de Naaldwijkse vaart en de woningen werden door de directeur gemeentewerken eigenlijk ongeschikt voor bewoning geacht.
In 1961 startte een anderhalf jaar durende restauratie van beide woonvleugels naar plannen van architect Ph.J.W.C. Bolt uit Den Haag. Door samenvoeging bleven van de achttien woningen tien ruimere woningen over, en nog één kleine woning waar in vroeger tijden vermoedelijk de ziekenzaal was. De voorgevels met de 21 oorspronkelijke toegangen bleven intact. De bewoners van de oostvleugel kregen aan de achterzijde een gemeenschappelijke tuin. Hiervoor werd een strook grond aangekocht. In 2006 kwam het hofje in eigendom van Vereniging Hendrick de Keyser. Nog steeds worden de woningen verhuurd, maar nu voor marktconforme prijzen.
